Nghe người dân nơi đây kể. Năm 1909,tại gò Ma Vương, thuộc thôn Long Thạnh 2, xã Phổ Thạnh (Đức Phổ), giới khảo cổ học đã khai quật trong lòng cát những ngôi mộ chum chứa nhiều vật dụng tùy táng (chôm theo người chết) thời xa xưa. Họ gọi đó là những “hộp đen” ghi lại cuộc sống của cư dân Sa Huỳnh cách đây hơn 3.000 năm. Cái tên “Văn hóa Sa Huỳnh” xuất hiện từ đó. Và tên ấy không chỉ là một thuật ngữ quen thuộc trong giới khảo cổ học mà còn là cụm từ luôn nằm trong sổ tay của những người mê du lịch kết hợp du khảo.
Chuyến đi đáng nhớ
Hè về. Dọc đường qua xóm Cát để lên gò Ma Vương đã thấy những bông hoa bàng biển lay lay trong gió. Một chút mưa bụi rây trong nắng vàng ươm. Màu nắng ấy làm trong veo đôi mắt, làm hồng đôi môi, làm tươi đôi má của những cô gái tôi gặp trên đường đến chợ Sa Huỳnh.
Đi bộ qua mấy dặm cát, gò Ma Vương vẫn chưa hiện ra. Nhưng vội gì chứ? Tôi thích cái trễ tràng của buổi chiều tà để kéo dài cảm giác bâng khuâng lâu rồi không gặp, thứ cảm giác thường thiếu vắng trong nhịp sống gấp gáp của Hà Nội.
Nhà ga Sa Kỳ chuẩn bị hành trình tới Sa HuỳnhBước chân đến nơi đây, nghĩ về cái tên “Sa Huỳnh” ông cha đã đặt, bỗng dưng tôi nghe lòng mình trôi về phía thẳm xa nguồn cội. Nghìn năm trước, những bàn chân thiên lý đã dừng lại nơi này, nhỏ từng giọt mồ hôi làm nên những làng chài hình cánh buồm căng phồng bên gió biển. Xóm Cát là một cánh buồm như vậy, thấp thoáng quanh gò Ma Vương.
Năm tháng chiến tranh, vào xóm Cát như lạc vào xóm khói. Đó là khói nấu bếp từ lá dương khô. Dương thì bạt ngàn, nhưng lá rụng không đủ cho những bếp nghèo nấu cơm, kho cá. Giờ đời sống khá rồi, nhà cửa tinh tươm với bếp điện, bếp gas. Lá dương rụng tơi bời không ai thèm nhặt. Người đi câu, đi củi, làm ruộng trong túi ít nhất cũng có cái di động “cùi bắp”. Những chiếc lá nhỏ như cây kim thôi hóa thân vào lửa. Chúng nằm yên dưới cội. Lá mùa sau rơi chồng lên lá mùa trước như thời gian ấp ủ thời gian. Như những nghìn năm ấp ủ trong lòng đất này những trang “nhật ký cuộc sống” của người Sa Huỳnh xưa.
Sa Huỳnh phát triền từ Du Lịch,nhờ đó người dân địa phương có của ăn của để. Một xóm chài đìu hiu với những truông cát bịt bùng cây dại, giờ nơi này đã có đường bê tông, xe máy, xe con chạy vèo vèo. Mùa xuân rồi mùa hè, nhiều đoàn Du Lịch hết tây tới ta dập dìu thăm viếng.
Tôi gặp ông Trần Hoành, 64 tuổi, nhà dưới chân gò Ma Vương, nói với tôi với cặp mắt rất vui: “Nhà Bảo tàng Văn hóa Sa Huỳnh to hơn cái đình, sắp xong rồi chú ơi. Cái xóm này hổng chừng vượt cấp, đổi đời, lên thị trấn “du lịch cổ” chớ chẳng chơi. Tui nói với mấy đứa cháu gái, lũ bay lo mà học tiếng Anh đi. Mấy ông Tây về làng mà tụi bay không... hế lô, ô kê được, cứ nói bằng... tay là chết với tao”. Vui lây từ ông Hoành, tôi có cảm giác con đường chừng ngắn lại. Gò Ma Vương - “cõi thiên thu” của người Sa Huỳnh cổ đã hiện ra. Không có lối mòn nào dẫn lên gò, tôi vẫn ngỡ bàn chân mình đang bồi hồi đặt lên dấu chân của người xưa.
Sa Huỳnh đã có đường bê tông Sa
Huỳnh ơi, sao lại đẹp đến thế
Chuyến đi thực tế, tôi quên bẵng những tất bật cuộc sống,
thanh thản lên đây để nghe trong lòng cát vọng về tiếng nghìn xưa, để được nối
“kênh” cảm xúc của mình với tâm hồn của “những người muôn năm cũ”.
Địa danh “gò Ma Vương” xuất phát từ tên một loại cây có gai, lá nhỏ nhắn, mọc thành từng mảng trên gò: Cây ma vương. Cát cằn khô thế mà lá xanh đến ngỡ ngàng. Gò cao và rộng, mênh mông những cát là cát, nằm giữa một bên là biển, một bên là rừng dương xanh thẫm và đầm nước ngọt trong veo. Khi chọn nơi này để kết thúc đường đi cho hạt cát đời mình, người Sa Huỳnh cổ hẳn là “phong thủy” lắm. Hàng trăm ngôi mộ chum và những vật dụng tùy táng được tìm thấy trong nhiều lần khai quật đã vén mở lịch sử của cư dân Sa Huỳnh thuở sơ khai.
Gió trên gò như thổi về từ miền cổ tích.
Tôi trầm ngâm cùng cát suy tư
Sa Huỳnh ! Ngày xưa ai khéo đặt tên
Bây giờ, sau bao nhiêu dời đổi của tạo vật
Biển vẫn đẹp như tâm hồn thiếu nữ.
Dẫu biết từ ba nghìn năm trước đến bây giờ là trùng trùng những cuộc bể dâu, biển tiến - thoái bao lần, gò Ma Vương ngày ấy - bây giờ cũng lở bồi mấy cuộc. Nhưng tôi vẫn xác tín một điều: Người Sa Huỳnh xưa và nay đều có cùng khát vọng vươn khơi, cùng một tầm nhìn hướng biển. Trong tưởng tượng quay ngược về cõi xưa, tôi nghe mông lung triều lên, vỗ vào mạn thuyền dập dềnh dưới bến. Những chàng trai ngực trần vồng lên hình ngọn sóng, khắp người xăm hình thủy quái, xách từng xâu cá đi về phía những túp lều. Lửa bập bùng soi bóng những cô gái đội nước ven bờ đầm. Tiếng tù và trầm đục gọi trăng, phả lên làng chài bàng bạc màu huyền sử.
Nắng vàng hanh của buổi chiều hoàng hôn một ngày mùa hè gợi những suy cảm về thời gian. Gò Ma Vương, khu Mộ Chum lại thêm huyền ảo. Nếu ai chưa từng đặt chân đến vùng đất này, hãy một lần về Sa Huỳnh để nghe... tiếng xưa, tiếng của những nghìn năm. Hay lắm đó”.
