Dịch bệnh từ đầu năm 2020 đã khiến phần lớn các hoạt động sản xuất kinh doanh bị tê liệt, đời sống nhân dân và toàn nền kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề. Sau khi trạng thái bình thường mới được tái lập gần đây, sản lượng sản xuất và tiêu thụ của các doanh nghiệp vẫn chưa thể phục hồi như trước do do chi phí nguyên liệu đầu vào tăng cao, thiếu hụt lao động và nguồn cung ứng…
Với những nỗ lực, tinh thần đoàn kết, quyết tâm của Đảng, Nhà nước, Chính phủ, cộng đồng doanh nghiệp và người dân, Việt Nam đã có được một số tín hiệu hồi phục vào cuối năm 2021. Việt Nam cũng đang từng bước thận trọng mở cửa để phục hồi kinh tế nhưng vẫn cố gắng đề cao mục tiêu bảo vệ sức khỏe của người dân trên hết. Công tác phòng chống Covid-19 vẫn còn nhiều thách thức với những diễn biến khó lường, không thể chủ quan.
Trong bối cảnh đó, một số chuyên gia cho rằng, đối với những đề xuất làm tăng gánh nặng cho doanh nghiệp (chẳng hạn như đề xuất tăng thuế TTĐB đối với một số mặt hàng trong đó có thuốc lá) cần tính toán kỹ các tác động đến kinh tế-xã hội; lưu tâm tới cả những hệ lụy ngoài mong muốn, các đối tượng dễ bị tổn thương (công ăn việc làm, công nhân, nông dân...) trước khi đưa ra quyết định. Ngoài ra, thời điểm thực hiện cũng vô cùng quan trọng để doanh nghiệp có thời gian hồi phục sau đại dịch.
Không chỉ doanh nghiệp mà ngay cả người tiêu dùng cũng đang phải đối mặt với những gánh nặng về tài chính do Covid-19 gây ra. Khi đó, những tính toán chi li trong việc chi tiêu hàng ngày được đặt lên hàng đầu và khả năng người tiêu dùng tìm đến các mặt hàng tiêu dùng nhanh bất hợp pháp với giá thành rẻ hơn, bao gồm cả thuốc lá, là điều có thể xảy ra.
Nuôi dưỡng nguồn thu
Tại phiên họp chuyên đề tháng 11/2021, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã yêu cầu Chương trình phục hồi và phát triển kinh tế - xã hội phải gắn với lộ trình mở cửa từng bước nền kinh tế theo phương châm thích ứng an toàn, linh hoạt, kiểm soát hiệu quả dịch Covid-19. Mục tiêu đặt ra là thúc đẩy phục hồi, tăng trưởng kinh tế, tạo ra động lực mới cho phát triển kinh tế - xã hội, nhưng phải bảo đảm nền tảng kinh tế vĩ mô ổn định, lạm phát ở mức thấp và bảo đảm các cân đối lớn của nền kinh tế.
Dự báo của Bộ Kế hoạch Đầu tư cũng cho thấy, trong năm 2022, Việt Nam vẫn sẽ đối mặt với nhiều khó khăn, đơn cử như biến chủng Omicron mới, hay quá trình lạm phát toàn cầu. Do đó, muốn kinh tế tăng trưởng 6-6,5% như mục tiêu Quốc hội đề ra cần phải có thêm gói hỗ trợ để giúp các doanh nghiệp phục hồi sản xuất kinh doanh, tập trung chủ yếu vào chính sách tài khóa, hoàn phí, hoàn thuế đang và sẽ được triển khai trong thời gian tới.
Như vậy để đảm bảo mục tiêu tăng trưởng, với một số ngành, giữ nguyên chính sách thuế ổn định như hiện tại cũng nằm trong gói giải pháp hỗ trợ mà Chính phủ cần cân nhắc trong giai đoạn này.
Thực tế việc đồng hành, hỗ trợ doanh nghiệp là mục tiêu xuyên suốt, không có điểm dừng của Chính phủ, bộ, ngành, địa phương. Việc đồng hành, hỗ trợ càng có ý nghĩa khi từ gần 2 năm qua, dịch Covid-19 đã khiến doanh nghiệp, người dân gặp vô vàn khó khăn. Một chính sách hỗ trợ hiệu quả sẽ giúp doanh nghiệp phục hồi, nhanh chóng lấy lại đà phát triển.
Với các chính sách thuế, việc duy trì chính sách hiện hữu trong 2-3 năm tới là một trong những giải pháp bền vững được các chuyên gia kinh tế ủng hộ vì giúp Chính phủ nuôi dưỡng nguồn thu trong giai đoạn khó khăn hiện nay. Điều này cũng phù hợp với Quyết định 2114/QĐ-TTg ngày 16/12/2021 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Kế hoạch thực hiện Kết luận số 19-KL/TW của Bộ Chính trị và Đề án Định hướng Chương trình xây dựng pháp luật nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV trong đó dự án thuế TTĐB sẽ được xem xét để đưa vào Chương trình xây dựng pháp luật 2023-2025.
Liên quan đến thuế TTĐB với thuốc lá, trong phiên thảo luận tổ tại Kỳ họp bất thường lần thứ nhất, Quốc hội khóa XV, ngày 6/1/2022 vừa qua, ông Nguyễn Mạnh Cường - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội cho rằng, tăng thuế là vấn đề rất phức tạp, phải đánh giá tác động cẩn trọng. Bởi nếu như tăng thuế tiêu thụ thuốc lá phải đi đôi với chống buôn lậu thuốc lá.
Vì nếu chỉ tăng mà không chống được buôn lậu thì sẽ phản tác dụng, dẫn đến kích thích buôn lậu thuốc lá, lúc đó lợi nhuận buôn lậu thuốc lá có khi còn cao hơn ma túy, giá thuốc lá lên quá cao sẽ đẩy buôn lậu lên.
Thực tế, cuối năm 2021 và giai đoạn trước khi bước vào Tết Nguyên đán tức ngay sau khi Việt Nam tái mở cửa, tình hình buôn lậu thuốc lá ngay lập tức diễn biến phức tạp trở lại ở nhiều điểm nóng trên suốt các tuyến biên giới, đặc biệt ở các tỉnh An Giang, Tây Ninh, Bình Phước, Long An, Đồng Tháp, Kiên Giang...
Với đặc điểm đường biên giới dài, lại thêm nhiều đường ngang, ngõ tắt, đường mòn, lối mở nên việc kiểm soát người, phương tiện qua lại biên giới vẫn luôn là thách thức cho các lực lượng chức năng trong công tác chống buôn lậu nói chung và thuốc lá nói riêng. Các đầu nậu đã vận chuyển thuốc lá lậu với số lượng lớn, nhiều chủng loại, bằng nhiều phương tiện như đường bộ, đường thủy từ khu vực biên giới về Việt Nam để tiêu thụ.
Khảo sát một vòng thị trường cũng cho thấy thuốc lá lậu ngày càng dễ dàng tiếp cận hơn, giá cả cạnh tranh hơn, nhất là những sản phẩm nhập lậu từ 15.000 đến 30.000/bao. Các sản phẩm này không phải đóng bất kỳ loại thuế, phí nào và có thể mua dễ dàng tại các điểm bán lẻ, các chợ đầu mối, cạnh tranh trực tiếp với thuốc lá sản xuất trong nước hoặc nhập khẩu chính ngạch, vốn đang đóng góp mấy chục ngàn tỉ đồng cho ngân sách Nhà nước hàng năm. Do đó, nhiều ý kiến cho rằng Việt Nam nên tìm cách kiểm soát thuốc lá nhập lậu và các hoạt động kinh doanh bất chính đi kèm.
Câu chuyện tăng thuế và kinh nghiệm từ một số quốc gia
Hiện nay, vẫn có một số ý kiến cho rằng, bất chấp thực trạng thuốc lá lậu vẫn chưa được kiểm soát hiệu quả, Việt Nam vẫn nên tăng thuế TTĐB để vừa tăng thu ngân sách, giảm cầu và giảm các thiệt hại, hệ lụy khác về mặt xã hội. Tuy nhiên, bài học từ một số quốc gia lân cận rất đáng tham khảo khi Việt Nam đang cân nhắc thay đổi phương thức đánh thuế phù hợp trong giai đoạn hiện nay.
Chẳng hạn, tại Malaysia, theo một báo cáo của Oxford Economics, sau khi Chính phủ tăng thuế TTĐB gần 40% vào cuối năm 2015, giá thuốc lá bất hợp pháp tăng chóng mặt. Thị phần thuốc lá hợp pháp tại Malaysia vào năm 2016 đã lập tức giảm 26% và sau đó tiếp tục giảm qua các năm và cho đến năm 2020 đã giảm 42% so với năm 2015.
Đáng chú ý là lượng tiêu thụ thuốc lá nói chung tại Malaysia (bao gồm hợp pháp và bất hợp pháp) đã tăng đều khoảng 5%/năm, chủ yếu do thuốc lá lậu tràn ngập thị trường (ghi nhận giảm nhẹ vào năm 2020 do đại dịch Covid-19).
Nghiên cứu này cũng cho thấy, thị phần thuốc lá lậu đã tăng đáng kể từ năm 2016 và đã chiếm đến 64% thị trường vào năm 2020, hơn 600 triệu bao thuốc lá 20 điếu. Chỉ tính riêng năm 2018 Malaysia đã thất thu hơn 5 tỉ RM tiền thuế vì hoạt động buôn bán thuốc lá bất hợp pháp ở nước này, tương đương với gần 3% tổng số thuế thu được trong năm. Với chính sách thuế cao ngất ngưởng, Malaysia hiện là quốc gia có tỷ lệ trốn thuế thông qua thuốc lá lậu cao nhất thế giới.
New Zealand là một ví dụ khác. Quốc gia này được biết đến với chính sách quản lý buôn lậu, bao gồm cả thuốc lá, khá hiệu quả trong nhiều năm. Một yếu tố khác hỗ trợ cho công tác chống thuốc lá lậu của New Zealand là vị trí địa lý cách xa các nước khác, không có đường biên giới tiếp giáp với các quốc gia lân cận. Nhưng khi thuế tăng lên 73.8 cent/ điếu (tốc độ tăng khoảng 22%) từ năm 2015 đến năm 2017, lượng TTL đã tăng hơn gấp đôi, số tiền thất thu thuế tăng gấp ba lần, lên tới 320 triệu NZD. Điều đó cho thấy ngay cả khi công tác buôn lậu thuốc lá được kiểm soát tốt, việc tăng thuế, đặc biệt là tăng đột ngột vẫn có thể tiềm ẩn những nguy cơ gây thiệt hại cho nền kinh tế, tăng thất thu ngân sách, thậm chí còn tăng sản lượng tiêu thụ, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng.
Theo ước tính, lượng thuốc lá lậu tại Việt nam chiếm khoảng 20% thị phần, tương đương khoảng 20 tỷ điếu, dẫn đến thất thu thuế khoảng hơn 7.000 tỷ/năm. Theo phân tích của các chuyên gia kinh tế, nếu thuế TTĐB được điều chỉnh tăng theo các đề xuất hiện nay sẽ dẫn tới tăng đột biến giá của sản phẩm sản xuất hợp pháp, khiến bản đồ thị phần của ngành thuốc lá thay đổi. Tổng sản lượng tiêu thụ của ngành được dự báo sẽ sụt giảm nghiêm trọng. Thuốc lá lậu sẽ lấn sân, thị phần thuốc lá lậu có thể sẽ tăng lên đến 30% - 40% và sẽ còn gia tăng mạnh hơn trong tương lai.
Do đó, các chuyên gia cho rằng việc điều chỉnh phương thức thu thuế, nếu có, nên được Quốc hội và Chính phủ thảo luận và chuẩn bị trong giai đoạn 2023 - 2025, khi tác động của dịch Covid-19 đã hạ nhiệt, doanh nghiệp đã hồi phục và sẵn sàng trở lại đường đua nhằm cạnh tranh với hàng lậu.
