Nét đẹp nón lá Gia Thanh

 

Nghề làm nón lá ở xã Gia Thanh thuộc huyện miền núi Phù Ninh, Phú Thọ đã có truyền thống gần 100 năm. Mỗi chiếc nón lá làm ra đã góp phần bảo tồn và gìn giữ nét văn hóa truyền thống của làng nghề đồng thời tạo việc làm, thu nhập ổn định cho người dân trong xã.

 

Nghề nón Làng Rền (Gia Thanh, Phú Thọ) đã có từ lâu đời, trước đây người dân làng Rền may nón bằng búp lá cọ, đến năm 1960 có một người từ Làng Chuông lên đây sinh sống và lập nghiệp, từ đó nghề may nón lá non được phát triển và duy trì đến ngày nay. Nghề nón có ưu điểm là tận dụng thời gian nông nhàn và tận dụng sức lao động của người già, trẻ em. Mặc dù thu nhập từ nghề ngày không cao xong cũng góp phần tăng thêm kinh tế của gia đình.

Nghề làm nón lá được duy trì bởi những bàn tay khéo léo, tỷ mỷ. Ở Gia Thanh không chỉ phụ nữ biết làm nón mà ngay cả những người đàn ông cũng có thể giúp chuốt vành, lên khung,…

Để làm được một chiếc nón, người làm phải thực hiện khoảng hơn 10 công đoạn cầu kỳ, từ vê lá, là lá, nén lá cho phẳng rồi làm vành xong quay nón, rồi mới may nón, may xong dỡ nón ra khỏi khuôn đến cắt cước, nức nón, luồn nhôi, may chóp. Mỗi chiếc nón được lợp 2 lần lá, giữa 2 lần được lót thêm một lượt mo cây tre, diễn…. cho nón thêm dày và cứng cáp, tránh mưa ướt. Mặt trong của nón được người thợ khéo léo luồn những sợi chỉ màu để buộc quai nón. khi nón được bán ra người làm nón sẽ quang một lớp dầu để có một chiếc nón lá trắng ngà vừa bền, đẹp, mà không thấm nước.

Một trong những công đoạn khó nhất là khâu. Nếu khâu không khéo lá sẽ rách, và khi lá rách thì không thể làm được. Bên cạnh đó, bàn tay người thợ khi cầm kim cần đưa nhanh từng mũi khâu thẳng đều từ vòng trong ra vòng ngoài, những đường kim thẳng tắp vừa cố định những vanh tròn và lá vừa như trang trí tạo sự độc đáo cho chiếc nón.

Một chiếc nón đẹp phải đảm bảo mái nón phẳng phiu, đường khâu mượt mà, những vết khâu trải trên mỗi vành theo những khoảng cách đều tăm tắp. Với người làm nón chuyên nghiệp có thể làm được từ 2 đến 3 chiếc/ngày.

 

Trước đây làng nghề chủ yếu tập trung ở khu 3, người dân tranh thủ làm nón lúc nông nhàn, giờ đây làm nón đã dần trở thành nghề chính, tạo việc làm cho đại bộ phận người dân trong xã Gia Thanh. Hiện đã có tới 80% số hộ trong xã gắn bó với nghề làm nón. Với một xã thuần nông như Gia Thanh thu nhập từ làm nón đã góp phần để người dân có cuộc sống ổn định.

Năm 2016, làng nghề nón lá Gia Thanh được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận làng nghề truyền thống.

Trước sức cạnh tranh từ các sản phẩm sản xuất công nghiệp khác, thị trường nón lá dần thu hẹp và giá thành của mỗi sản phẩm không cao thường từ 30 - 80 nghìn đồng/chiếc. Thế nhưng, bên cạnh những người đã gắn bó lâu với nghề thì lớp thợ trẻ của làng vẫn rất say nghề.

Nghề sản xuất nón lá có nhiều lợi thế, tuy thu nhập không cao nhưng đây là nghề ổn định, góp phần tạo việc làm cho người lao động. Nghề này lại ít gây ô nhiễm môi trường lại tận dụng được nguồn nguyên liệu tại chỗ như tre, nứa, diễn, mo các loại. Người lao động cũng không phải sản ra nhiều sức lao động mà đòi hỏi độ khéo léo, dẻo dai.

Chính vì thế, nghề nón là nghề có nhiều ưu điểm so với nhiều nghề thủ công khác. Ưu điểm đầu tiên được nhắc đến đó là nghề dễ học, dễ làm, người chưa biết nghề chỉ mất một vài tuần tập trung học là có thể tập tành khâu nón, sau một tháng là làm thành thạo.

Ưu điểm thứ 2 là vốn đầu tư không nhiều, nếu sản xuất nhỏ thì chỉ vài trăm nghìn đầu tư mua khuôn, lá cùng một số nguyên liệu khác như nhôi, cước, hoa... là có thể học nghề, làm nghề, ngoài ra còn một số nguyên liệu như: Mo, khung nan, cạp thì tận dụng nguồn nguyên liệu tại chỗ. 7 khâu làm nón là làm vanh, vê lá, là lá, quay nón rồi tập may nón, nức nón, luồn nhôi không đòi hỏi nhiều công nên có thể tận dụng được lao động mọi lứa tuổi. Vì vậy nghề nón ở Gia Thanh, hình thức “cha truyền con nối” khá phổ biến.

Hơn nữa, trước đây những người làm nón phải cất công đi mua nguyên liệu từ nơi khác về để sản xuất nón rồi đem ra chợ làng tiêu thụ thì ngày nay nguyên vật liệu được chuyển về tận làng theo đặt hàng, rất thuận tiện. Ngoài những kiểu mẫu truyền thống, nón Gia Thanh hiện đã có thêm nhiều kiểu dáng khác với những kỹ thuật từ đơn giản đến phức tạp, phù hợp với trình độ của nhiều lao động.

Một chiếc nón Gia Thanh giá dao động từ 60 nghìn đồng đến 150 nghìn đồng. Nón Gia Thanh nổi tiếng không chỉ ở Phú Thọ mà còn bán buôn, bán lẻ ở các xã lân cận hoặc các tỉnh như Vĩnh Phúc, Yên Bái...

Để mở rộng thương hiệu sản phẩm làng nghề, tỉnh Phú Thọ đã cùng Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) và Quỹ phát triển quốc tế Singapore (SIF) xây dựng dự án phát triển thị trường và nhân sự tại tỉnh Phú Thọ, trong đó có sản phẩm nón lá. Đây là cơ hội để Làng nghề Gia Thanh phát triển bền vững hơn hơn.

Để làm tốt công tác bảo tồn văn hóa, lưu giữ nghề truyền thống, địa phương còn đưa nghề làm nón vào chương trình học đối với học sinh trên địa bàn. Nằm ở làng nghề làm nón trăm tuổi, sáng kiến Nón lá Việt Nam của Trường THCS Gia Thanh, xã Gia Thanh, huyện Phù Ninh, đã nhận giải thưởng sáng tạo trong phương pháp giảng dạy của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) vào ngày 31/10/2023. Trường THCS Gia Thanh là một trong 6 trường học trên thế giới nhận được tài trợ 1.000 USD để thí điểm các bài học sử dụng di sản sống của UNESCO năm nay.

Không chỉ đơn thuần là nơi sản xuất ra một sản phẩm thủ công truyền thống lâu đời mang tính đặc trưng, làng nghề nón Gia Thanh còn là nơi lưu giữ những tinh hoa nghệ thuật dân gian, những kinh nghiệm sản xuất và phong tục tập quán của cộng đồng.  Chính bởi nét độc đáo này mà những năm gần đây, làng nghề đã trở thành một trong những điểm đến hấp dẫn, thu hút khách du lịch trong nước và quốc tế.

Ngày nay nón lá Gia Thanh không chỉ có ý nghĩa sản phẩm hàng hóa mà còn có ý nghĩa sản phẩm du lịch. Các đoàn khách quốc tế đến đây vừa tham quan, vừa mua sản phẩm nên thu nhập từ sản xuất nón lá cũng được tăng lên với các hộ gia đình ở đây.

Thực hiện xây dựng và phát triển các sản phẩm du lịch hấp dẫn, du lịch làng nghề gắn với tìm hiểu, trải nghiệm văn hoá địa phương được xác định là một sản phẩm không chỉ thu hút khách du lịch, góp phần nâng cao giá trị kinh tế địa phương mà còn có ý nghĩa gìn giữ, bảo tồn nghề truyền thống và các giá trị văn hóa dân tộc, làng nghề nón lá xóm Rền xã Gia Thanh đã trở thành một điểm đến được ưa chuộng, đặc biệt đối với du khách quốc tế. Những chiếc nón lá từ làng đã đi khắp mọi miền đất nước theo các chương trình quảng bá xúc tiến du lịch của tỉnh Phú Thọ và được du khách chọn mua về làm quà tặng.

Từ năm 2010 đến nay, huyện Phù Ninh đã phối hợp với Công ty cổ phần Du lịch và thương mại trải nghiệm Châu Á, Trung tâm xúc tiến Du lịch tỉnh Phú Thọ tổ chức đón hàng nghìn lượt khách du lịch quốc tế đến từ các nước Australia, Singapore, Anh, Mỹ, Ailen, Thụy sỹ, Canada, Singapo, Bỉ, Switserland,… tham quan khu di chỉ khảo cổ Xóm Rền và Làng nghề nón Rền.

Tour tham quan đã mang đến cho du khách trải nghiệm các quy trình làm nên chiếc nón lá, hiểu sâu hơn về đặc điểm riêng của chiếc nón lá Phú Thọ. Đặc biệt, du khách sẽ có dịp tìm hiểu về một thời kỳ lịch sử thông qua những hình ảnh ghi lại các cuộc khai quật khảo cổ và hình ảnh các di vật tại nhà văn hóa khu (các di vật nay được lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng Hùng Vương) - chứng tích về một làng nghề từng tồn tại nơi đây.

Đại diện Trung tâm xúc tiến du lịch tỉnh Phú Thọ cho biết: Phát triển sản phẩm du lịch làng nghề truyền thống là nhiệm vụ quan trọng có tính chiến lược của ngành. Thời gian tới, tỉnh sẽ tăng cường liên kết, hợp tác trong việc phối hợp với hiệp hội, doanh nghiệp du lịch, cung cấp thông tin điểm đến, hình ảnh, sản phẩm du lịch không chỉ riêng với nón lá mà còn nhiều sản phẩm khác cho du khách tạo điều kiện tốt nhất để phát huy thế mạnh của du lịch làng nghề của tỉnh.

Đây là cơ hội tốt để những làng nghề truyền thống quảng bá hình ảnh của mình đến với du khách; bên cạnh đó, các làng nghề cũng sẽ có nhiều cơ hội để tìm đầu ra cho sản phẩm của mình.