Chè dây Ra zéh - Thảo dược quý của người Cơ Tu

 

Ra zéh, tên gọi của một loại chè dây mọc hoang trong rừng, được người Cơ Tu ở xã Tư, huyện Đông Giang, Quảng Nam di thực về bản làng, biến nó thành một cây dược liệu mang lại thu nhập cao, giúp họ thoát nghèo.

 

Cây chè dây có tên khoa học Ampelopsis Cantoniensis Planch, họ Nho (Vitacae); đồng bào Cơ tu gọi là Ra Zéh. Đây là loại thân dây, lá thon nhỏ, chân chim có hình răng cưa, có vị ngọt, đắng, tính mát được đồng bào dân tộc miền núi sử dụng như một vị thuốc dân gian chữa các loại bệnh liên quan tới dạ dày, đường ruột… Ngoài ra chè dây còn có tác dụng an thần, chữa mất ngủ và làm lành các ổ loét, diệt trừ khuẩn Helicobacter pylori với tỷ lệ cao.

Kết quả nghiên cứu chè dây của Viện dược liệu (Bộ Y tế) cho thấy: Chè dây có tác dụng diệt vi trùng, vi khuẩn, giảm độ axit tại dạ dày, giúp cho bệnh loét dạ dày dễ liền sẹo; cắt cơn đau do viêm loét hành tá tràng đạt 93,4%, với Alusi (loại thuốc chuyên trị bệnh viêm loét hành tá tràng hiện nay) là 89%; khỏi bệnh ở mức độ liền sẹo là của chè dây là 36,36% với Alusi 30,56%... Sử dụng chè dây không gây độc và không có tác dụng phụ.

 

Quy trình chế biến chè dây trải qua nhiều công đoạn từ sơ chế, chặt băm đến sao, ủ lên men trong nhiều giờ sau đó sấy làm khô... Kết quả làm cho lá chè dây thành phẩm có nhiều phấn trắng, nước chè dây đậm vị ngọt hậu, dễ uống và tốt cho dạ dày.

 

Tại huyện Đông Giang, chè dây Ra Zéh mọc phân tán tự nhiên dưới tán rừng. Loại cây này sinh trưởng, phát triển tốt, thích nghi với điều kiện tự nhiên và thổ nhưỡng các thôn trên địa bàn xã Tư và một số thôn của các xã vùng giáp ranh, đặc biệt là ở các vườn đồi, rừng tái sinh sau nương rẫy.

Nhờ công dụng hữu ích chè dây Ra Zéh ngày càng được người tiêu dùng tìm mua. Ban đầu người dân địa phương nơi đây khai thác từ những vùng đồi có cây chè dây mọc tự nhiên. Do nhu cầu thị trường ngày càng lớn, người dân khai thác nhiều đã khiến cho vùng chè dây tại xã Tư có nguy cơ cạn kiệt.

Năm 2015 huyện Đông Giang chủ trương dự án xây dựng bảo tồn và phát triển cây chè dây Ra zéh và xã Tư được chọn thí điểm bởi vùng này có chè dây mọc dày đặc ở rừng. Người dân được khuyến khích di thực cây chè từ rừng sâu về vườn nhà, triền đồi, chính quyền hỗ trợ nguồn giống, kỹ thuật. Từ đó, nhiều hộ dân đã bắt đầu tự trồng, mạnh dạn thay đổi cách thức sản xuất, chủ động đẩy mạnh xây dựng thương hiệu "chè dây Ra Zéh".

Chè dây được trồng trong thời gian 10-12 tháng thì bắt đầu cho thu hoạch, mỗi năm thu hoạch 3-4 lần, năng suất khoảng 6- 8 tấn/ha/năm. Với giá bán từ 100.000-120.000 đồng/kg chè khô, cho lợi nhuận cao hơn nhiều so với các loại cây trồng khác nên tại xã Tư, cây chè dây Ra Zéh được chính quyền địa phương định hướng là cây chủ lực xóa đói, giảm nghèo bền vững cho nhiều hộ đồng bào Cơ Tu.

 

Ông Phạm Quốc Phòng, ở thôn Na Pang, xã Tư sở hữu hơn 1ha chè dây, mỗi năm thu hoạch từ 15-20 tấn, doanh thu 170-180 triệu đồng, sau khi trừ chi phí, ông "bỏ túi" hơn 100 triệu đồng. Ông Lâm Văn Thông (thôn Ga Dong, xã Tư) đã mạnh dạn chặt bỏ vườn keo, đầu tư trồng 1,2 ha chè dây, dù mới trồng nhưng vườn chè đã cho doanh thu khoảng 120 triệu đồng/ năm, trừ chi phí, mỗi tháng gia đình ông thu lãi từ 8-10 triệu đồng. Đây là nguồn thu nhập đáng mơ ước của đồng bào Cơ Tu.

 

Được biết, hiện tổng diện tích chè dây tại xã Tư và các vùng lân cận khoảng 35ha; sản phẩm chè dây Ra zéh được công nhận OCOP 4 sao. Hiện Chè dây hiện đã được Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cấp Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu "Chè dây Ra Zéh".

 

Để chè dây Ra Zéh phát triển bền vững và cho giá trị kinh tế cao, UBND huyện Đông Giang ngoài hình thành vùng sản xuất nguyên liệu tập trung, huyện đã thành lập hợp tác xã nông nghiệp xã Tư để tổ chức sản xuất theo chuỗi giá trị sản phẩm.

Tháng 12/2017, HTX Nông nghiệp xã Tư được thành lập. HTX đã chọn chè dây Ra Zéh làm sản phẩm chủ lực, tích cực hỗ trợ thành viên chăm sóc, thu hái chè. HTX làm đầu mối bao tiêu chè nguyên liệu cho thành viên và bà con nhân dân, chế biến sản phẩm đưa ra thị trường.

 

Bên cạnh đó, HTX đã xây dựng nhà xưởng kiên cố, đảm bảo vệ sinh, đầu tư máy móc thiết bị chế biến, không ngừng hoàn thiện quy trình sản xuất, cải tiến bao bì mẫu mã sản phẩm, tự công bố sản phẩm, kiểm nghiệm chất lượng sản phẩm, đăng kí bảo hộ nhãn hiệu “Chè dây Ra Zéh”, đưa sản phẩm tham dự các hội chợ xúc tiến thương mại trong và ngoài tỉnh để quảng bá, giới thiệu sản phẩm mở rộng thị trường.  

Ông Lê Duy Trường, Giám đốc HTX nông nghiệp xã Tư cho biết, công suất chế biến chè của HTX là 1,5 tạ/ngày. Để đáp ứng nhu cầu thị trường, HTX đang tiến tới đầu tư máy móc, thiết bị, kỹ thuật nâng cao năng lực sản xuất.

 

Lâu nay, đồng bào Cơ Tu ở xã Tư chủ yếu thu hoạch chè dây rồi sơ chế, đóng gói, tiêu thụ sản phẩm mang tính nhỏ lẻ, truyền thống. Gần đây, lượng tiêu thụ chè dây trên thị trường rất khá, giá dao động từ 100 - 140 nghìn đồng/kg chè khô. Chè dây được trồng tại xã Tư khoảng 3 - 4 năm nay, toàn xã có hơn 300 hộ trồng.

Năm 2018, sản phẩm “Chè dây Ra Zéh” của HTX đạt chứng nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh, đến năm 2020, HTX cho ra đời dòng “Chè dây Ra Zéh túi lọc” cũng đạt chứng nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh.

Nhờ có tổ chức sản xuất, chế biến theo quy trình chuỗi liên kết, có sự đầu tư bài bản về bao bì mẫu mã và chất lượng tốt nên “Chè dây Ra Zéh” của đồng bào Cơ Tu Đông Giang từng bước khẳng định thương hiệu trên thị trường.

Từ một loại cây vô danh mọc hoang trong rừng, nay chè dây Ra Zéh đã trở thành sản phẩm độc quyền của xã Tư (Đông Giang, Quảng Nam). Với những lợi ích kinh tế mà loại chè này mang lại, địa phương đang đẩy mạnh xây dựng thương hiệu chè dây Ra Zéh, tạo động lực phát triển kinh tế của địa phương.