Bá Thước đưa quýt rừng thành đặc sản vùng cao

 

Từ một loại cây mọc dại trên đồi núi, không mang nhiều giá trị kinh tế, đến nay cây quýt hôi đã đem lại thu nhập hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu đồng cho đồng bào Mường, Thái ở Bá Thước.

 

Quýt hôi (hay còn gọi là quýt hoi hay cây quyết rừng) là loài cây bản địa, thường mọc trên sườn núi cao huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa.

Quýt hôi có tên tiếng Thái cổ là “pén hoi”, vùng Pù Luông gọi là “nghia hoi”. Pén - nghia có nghĩa là quýt, hoi là ốc. Gọi là quýt ốc, vì có đặc điểm quả nhỏ, vỏ hơi sần sùi, có gai như vỏ ốc. Đặc biệt, người dân tộc Thái, dân tộc Mường ở vùng Pù Luông khi nấu canh ốc, nhất thiết phải có lá quýt hoi làm gia vị. Vì thế, loài quả này mới có những cái tên, như: pén hoi, nghia hoi, quýt hoi, quýt ốc.

 

Thân cây quýt hôi có cành lá xum xuê và cao hàng chục mét. Cây thường mọc ở những nơi thưa thớt nên tán lớn. Quả quýt khi thu hoạch to bằng chén trà loại nhỏ, lúc chín ngả màu vàng cam, vỏ hơi sần sùi rất dễ bóc. Quả quýt hôi ăn chua hơn các loại quýt khác, nhưng có hương vị thơm đặc biệt. Khi ăn quýt hôi sẽ cảm nhận vị đậm lưỡi, mát họng, thông mũi, sảng khoái.

Quýt hôi được biết đến là một vị thuốc quý và gia vị tạo hương thơm đặc biệt cho một số món ăn. Người dân địa phương thường dùng vỏ quýt hôi để làm trà, siro quýt dùng trong gia đình, hoặc ngâm quả với mật ong trị ho. Người dân miền núi cũng dùng vỏ quýt, lá quýt để làm gia vị tạo hương thơm đặc biệt cho một số món ăn.

Trước đây, giống quýt này mọc tự nhiên trong rừng, trên các sườn núi. Sau này, nhận thấy giá trị kinh tế nên người dân dùng hạt để ươm mầm và nhân giống trồng thêm nhiều cây mới. Việc ươm giống và chăm sóc không quá khó, sau 1 năm chăm sóc cho cây sinh trưởng và phát triển, có thể để cây phát triển hoàn toàn tự nhiên.

Cây quýt hôi đã mang lại cho người dân ở huyện miền núi Bá Thước thu nhập hàng chục triệu đồng mỗi năm.

 

Do có khí hậu tương đối mát mẻ nên huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa được xem là "thủ phủ" của cây quýt hôi. Trước đây, quýt tự mọc, tự phát triển, không có bàn tay chăm sóc của con người; đất đai bị thoái hóa, bạc màu, chất lượng giống thấp, thị trường tiêu thụ cũng khó khăn, người dân chỉ mang quả ra chợ bán hay chế biến sử dụng cá nhân, cho gia đình. Vì thế, giống cây này dần bị thu hẹp diện tích.

…Từ phục tráng giống quýt rừng

Năm 2018, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt đề án “Phục tráng và xây dựng giống quýt hoi Bá Thước”. Huyện Bá Thước đã phối hợp với Viện Thổ nhưỡng nông hóa, thuộc Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam thực hiện đề án với quy mô 4 ha 3.000 cây quýt tại thôn 3, xã Ban Công và thôn Éo Kén, xã Thành Sơn.

Theo đó, Sở Khoa học và Công nghệ lựa chọn các cây quýt hôi đầu dòng để nhân giống ra F0, F1 trồng thương phẩm và được tỉnh cấp giấy chứng nhận cây đầu dòng. Cùng với đó, bà con được hướng dẫn kỹ thuật nhân giống quýt hôi sạch bệnh, kỹ thuật trồng mới, chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh hại.

Sau 3 năm, các thế hệ F1, F2 cây quýt hôi sinh trưởng, phát triển tốt và cho kỳ thu hoạch lứa đầu tiên đạt sản lượng 1 tấn/1 ha, bà con thu về 30 triệu đồng/ha.  Từ khi Dự án “Phục tráng và phát triển giống quýt hôi Bá Thước” thành công, đến nay, huyện Bá Thước có hơn 60ha quýt hôi mọc tự nhiên lẫn trồng mới.

… Đến phát triển thành cây hàng hóa

Nhận thấy giá trị kinh tế từ loại cây đặc sản này, vài năm trở lại đây, trong quá trình lựa chọn, phát triển các sản phẩm đặc trưng, cây quýt hôi bản địa đã được huyện Bá Thước phát triển trở thành cây hàng hóa.

Bên cạnh những cây quýt chục năm tuổi mọc tự nhiên, người dân bản địa trồng thêm hàng chục, hàng trăm cây trên các ngọn đồi.

Tại xã Ban Công, hiện có 53 hộ dân tham gia trồng cây quýt hôi, với tổng diện tích 11ha. Để phát triển loại cây này, chính quyền xã đã vận động các hộ dân trồng phục tráng quýt hôi theo kỹ thuật mới. Hiện, nhiều diện tích đã phát triển tốt.

Theo ông Hà Văn Tâm (thôn 3, xã Ban Công, huyện Bá Thước), gia đình ông đang trồng khoảng 1,5 ha quýt hôi, nhờ được xã, huyện chuyển giao kỹ thuật nên việc trồng quýt hoi đạt năng suất cao, giúp có nguồn thu ổn định. Trước đây, chúng tôi trồng quýt chủ yếu phục vụ cho gia đình, nhưng giờ có đơn vị thu mua, đầu ra ổn định nên đã yên tâm canh tác.

 

Báo cáo của huyện Bá Thước cho thấy, tổng diện tích cây quýt hôi trên địa bàn hiện có khoảng 60 ha được trồng tập trung chủ yếu tại các xã Ban Công, Thành Lâm, Thành Sơn, Lũng Cao, số còn lại được trồng rải rác ở các xã Cổ Lũng, Lũng Niêm. Theo tính toán, 1 ha quýt cho sản phẩm bình quân 6 tấn/năm, thu 90 triệu đồng. Tuy nhiên, cũng có một số vườn quýt sản lượng trên 10 tấn/năm, cho thu nhập 150-180 triệu đồng.

Theo Kế hoạch phát triển sản phẩm nông nghiệp có lợi thế của huyện Bá thước giai đoạn 2021-2025, huyện tập trung phát triển 400 ha cây ăn quả như: cam, bưởi, quýt hôi, tập trung trồng tại các xã: Lũng Cao, Lương Nội, Điền Quang. Trong đó, diện tích cây quýt hôi khoảng 50 ha, được huyện Bá Thước xây dựng thành sản phẩm OCOP, trồng tại các xã Thành Sơn, Thành Lâm, Ban Công, Cổ Lũng, Lũng Niêm.

Hiện nay, cây quýt hôi Bá Thước đã được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý. Cùng với các chương trình hỗ trợ, phục tráng, nhân giống, huyện Bá Thước đang tích cực thực hiện bảo tồn nguồn gen, áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật mới vào việc chọn tạo và sản xuất giống cây đạt chất lượng, đưa cây quýt hôi vào phát triển trong các hộ gia đình nhằm mở rộng cả quy mô diện tích và chất lượng sản phẩm, nâng cao thu nhập cho người dân; tạo ra sản phẩm đặc trưng theo Chương trình OCOP để phục vụ phát triển du lịch gắn với Khu Bảo tồn thiên thiên Pù Luông.

Sau một thời gian dài ít được chăm sóc, diện tích bị thu hẹp cây quýt hôi bản địa đã được huyện Bá Thước quan tâm phục tráng gắn với chế biến, tiêu thụ, không chỉ giúp người dân có thêm thu nhập, các sản phẩm chế biến từ quýt hoi đã và đang trở sản phẩm hàng hóa đặc trưng của vùng núi cao Bá Thước được nhiều người biết đến.

 

Ngày trước, cứ tới mùa thu hoạch, người dân thường hái quả mang ra chợ bán, giá trị không cao. Tuy nhiên, những năm gần đây, loại quả này được nhiều người ưa chuộng, chế biến thành nhiều sản phẩm có giá trị nên cứ tới mùa, các đầu mối đến tận vườn thu mua, người trồng bớt vất vả, thu nhập lại ổn định.

Công ty TNHH PuLuong Cuisine là một đầu mối thu mua ổn định quýt hôi của bà con để làm nguyên liệu, sản xuất “Trà Quýt Hoi”, cung cấp cho thị trường trong tỉnh và khách du lịch.

 

Cuối năm 2020, Công ty TNHH Puluong Cuisine (Tinh hoa ẩm thực Pù Luông)  được thành lập nhằm thu mua, giới thiệu những sản vật độc đáo của địa phương, đặc biệt là sản xuất các chế phẩm từ quýt hôi.

Xuất phát từ thói quen của đồng bào dân tộc bao đời nay vẫn sử dụng vỏ quýt hôi phơi khô để nấu nước uống phòng ngừa bệnh, đảm bảo sức khỏe, nâng cao chất lượng cuộc sống…, ý tưởng sản xuất trà từ 100% vỏ quýt hôi hình thành và được Công ty phát triển.

Vỏ quýt sau khi tách được đưa vào lò sấy ở nhiệt độ 60 độ C cho bề mặt vỏ se lại. Sau đó đưa vào máy cắt sợi ngâm với nước gừng gió, sau đó tiếp tục đưa vào sấy ở nhiệt độ thấp để cho ra thành phẩm đạt tiêu chuẩn về độ ẩm mà vẫn giữ nguyên màu sắc, tinh dầu và hương vị đặc trưng.

 

Không chỉ dừng lại ở vỏ quýt sấy, Công ty TNHH Puluong Cuisine còn bắt tay vào chế biến siro từ ruột quả quýt sau khi lột vỏ, vắt lấy nước, sên cùng vỏ quýt, gừng ré, đường phèn. Siro quýt hoi chứa rất nhiều vitamin C, không chỉ tốt cho người bị tiểu đường và ăn kiêng mà còn hỗ trợ nhu cầu giảm cân, làm đẹp mà còn rất tốt cho sức khỏe… Bã quýt và những vỏ quýt không đạt chất lượng đem ủ cùng Bồ Hòn, sau 3 - 5 tháng thu được enzyme tẩy rửa.

Từ khi nhen nhóm ý tưởng năm 2019 đến năm 2021, Công ty TNHH Puluong Cuisine liên kết thu mua cho bà con với diện tích khoảng 30 ha. Hiện mỗi ngày công ty sấy được 400 kg quýt tươi, thu được 200 hộp trà. Mỗi vụ thu hoạch khoảng 40 tấn quýt trên diện tích trồng quýt lên tới 50 ha. Doanh nghiệp duy trì khoảng 15 lao động ổn định với thu nhập bình quân mỗi tháng 5 triệu đồng/người.

Có thể thấy, tuy thành lập chưa lâu nhưng Công ty TNHH Puluong Cuisine đã góp phần tích cực giải quyết đầu ra cho trái quýt hôi, góp phần nâng cao chuỗi giá trị sản phẩm, từng bước hướng tới sản xuất nông nghiệp theo hướng hàng hóa, giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập cho lao động địa phương.